Marcel Bergen en Irma Clement hadden net hun ’Amsterdam Stads- en Wandelgids’ afgerond toen ze besloten een wandeling te maken over Zorgvlied. „Daar waren we nog nooit geweest.” Met dat eerste rondje over de begraafplaats werd hun volgende boek geboren: ’Wandelen over Zorgvlied’.

Het verscheen – het kon niet mooier – ter ere van 140 jaar Zorgvlied. Vervolgens besloten de twee rondleidingen over de bekendste begraafplaats van ons land te verzorgen. Dat doen ze nu al tien jaar. In november komt hun tweede boek over Zorgvlied uit; bij het 150-jarig jubileum.

„Denk nu niet dat je alles krijgt te zien”, waarschuwt Bergen voordat hij zijn rondleiding begint, „bij elkaar meten de paden en lanen ongeveer 60 kilometer. Je vindt hier 17.000 graven, waaronder die van een paar honderd bekende Nederlanders. Zorgvlied is sinds 2007 een Rijksmonument en staat vooral bekend als laatste rustplaats van beroemdheden, maar deze begraafplaats is zoveel meer.”

Enclave

Ook de flora en fauna mogen er zijn. Een stokoud bomenpark met allerlei ’treurvarianten’, aanhoudend getjilp van meer dan vijftig vogelsoorten. ,,Ik zie dat de vogelwerkgroep weer nieuwe nestkasten heeft opgehangen’’, aldus Bergen.

Ook bijzonder: „We staan op een enclave. De begraafplaats hoort bij Amstelveen, voorheen Nieuwer-Amstel. Na de gemeentelijke herindeling in 1896 kwam Zorgvlied binnen de grenzen van Amsterdam te liggen. De begraafplaats bleef echter wel eigendom van Amstelveen.”

Aardsche zorgen

Ooit deed het terrein met zijn prachtige ligging aan de Amstel dienst als buitenplaats. Toen eindigde de naam nog op een T. Op een publieke veiling werd het stuk land gekocht. Men koos voor de naam Zorgvlied met een d, want deze plek ’doet de aardsche zorgen vlieden’.

„Tuinarchitect Jan David Zocher, die ook tekende voor het Vondelpark in Amsterdam, ontwierp de begraafplaats in de stijl van een Engelse landschapstuin”, vertelt Bergen. ,,Dat verklaart de bomengroepen die zo zorgvuldig zijn geplant, de pittoreske pleintjes en fraaie doorkijkjes.’’

Symboliek

Bergen en Clement leiden ons langs een groot aantal bijzondere historische en moderne graven. Ze staan onder meer stil bij de overvloedige funeraire symboliek uit de negentiende eeuw. ,,De omgekeerde fakkel als symbool van het gedoofde leven. Een zandloper met vleugels staat voor het vervliegen van de tijd. Papaver verwijst naar de tijdelijke en gelukzalige slaap. Een afgebroken zuil die het abrupte en veel te vroege einde van een leven vertegenwoordigt.’’

Ook bij het graf dat Oscar Carré voor zijn eerste vrouw liet bouwen kun je de grafsymboliek goed zien. Zoals een vlinder die de onsterfelijke ziel verbeeldt en de ouroboros (slang die in zijn eigen staart bijt en daarmee een cirkel maakt) als symbool voor de kringloop, de terugkeer en de eenheid van alles. Als je je nooit eerder in grafsymboliek hebt verdiept, gaat er een nieuwe wereld voor je open. ,,Doordat wij hier rondleidingen geven, ontdekken mensen vanzelf hoe belangrijk het is dat dit alles bewaard blijft’’, stelt Clement. ,,Het is toch zonde als die uitingen van funeraire symboliek verloren gaan. Er was een tijd dat alles maar werd geruimd.’’

We staan stil bij het marmeren praalgraf van Sophia Knoll (1818-1900). Het verhaal dat Bergen over haar leven vertelt, spreekt al snel meer tot de verbeelding dan het protserige monument. Hoe belangrijk de historische waarde van dat enorme graf ook is. Nadat haar eerste echtgenoot, scheepsmakelaar Adolph Fortgens Otter, was overleden, trouwde ze met een predikant. „Een verstandshuwelijk”, aldus Bergen. „In haar tijd mocht je als weduwe namelijk geen zaken doen.”

Na dat tweede huwelijk wist Sophia, die overigens nooit moeder is geworden, een groter fortuin te vergaren. Nadat ook echtgenoot nummer twee was overleden, liet ze voor zichzelf dat praalgraf bouwen. „Otter was begraven in de Nieuwe Kerk, maar daar mocht ze niet meer bijgezet worden.” Met de dominee wilde ze blijkbaar niet samen het graf in. Het monument is voor haar alleen gebouwd. Je moet goed kijken op de plaquette waarop de tekst staat om te lezen dat ze ook met die dominee getrouwd is geweest.

Anekdotes

We lopen verder langs allerlei graven waarover interessante anekdotes zijn te vertellen. Na een uurtje moet Clement vertrekken en lopen we verder met Bergen. Onafgebroken blijft hij de grappige, ongelooflijke en interessante wetenswaardigheden delen.

Bij het graf van Annie M.G. Schmidt, dat ligt aan het hoofdpad van Zorgvlied, staan we wat langer stil. Deze rustplaats valt op. Om een driedubbellaagse ruit staat een lijst die vol kleur is betegeld. Met vrolijke vierkante tegeltjes. Op het glas dansen de letters van de naam van de schrijfster.

,,Haar zoon wilde iets vrolijks, iets dat ook echt bij Annie zou passen.’’ Missie geslaagd, stellen we vast. Bergen wijst op de tientallen pennen die in de grond zijn gestoken, op de bril die er is neergelegd en het speelgoedgirafje dat meteen aan ’Dikkertje Dap’ doet denken. ,,Fanmail na de dood. Dat zie je ook bij het graf van Ramses Shaffy en bij de plek waar de as van Herman Brood ligt begraven.’’

Zorgvlied bestaat uit meer dan twintig secties met een eigen thema, leren we. Een grafsteen of -monument moet aansluiten bij de sfeer van het grafveld. Voor artistieke en mogelijk aanstootgevende monumenten moet je op Paradiso zijn. Daar waakt onder andere een enorme engel over Herman Brood en siert een reusachtige gorilla het graf van de geliquideerde crimineel Jules Jie ook wel Sjuul Bamie of De Chinees genoemd.

,,Onze opvattingen over doodgaan en begraven worden, veranderen met de jaren. Dat is op Zorgvlied heel goed te zien’’, vindt Bergen. Met onder meer het grafkeldercomplex ’t Lalibellum en het Crematorion (een verbrandingsoven zonder aula) toont Zorgvlied zijn moderne kant. Net als met de Japanse tuin, waar grote urnen staan die je met je vrienden of familie na je dood kunt delen.